2. Οι  πρώτες εκκλησίες των επόμενων αιώνων στηρίζονταν κυρίως στην αυθεντία των ποικίλων πράξεων των "Πατέρων". Μεταξύ άλλων με τη βοήθεια της ελληνικής γλώσσας και της μόρφωσής τους οι εκκλησιαστικοί πατέρες της πρώτης Εκκλησίας μετέφεραν στην Ευρώπη τις πρωτοχριστιανικές παραδόσεις. Εκείνοι γνώριζαν πολλά για τις παλαιότερες γραφές, που σήμερα έχουν χαθεί. Όπως σε όλα τα στάδια, έτσι και σε αυτό υπήρχαν διαμάχες πάνω στο τι πραγματικά αντιστοιχεί στον χριστιανισμό και τι όχι. Επίσης κάποιες απόψεις τους μπορούν να υποστούν νέα επεξεργασία, ακόμα και σε σύγκριση με τις πηγές. Υπήρχαν εξάλλου χριστιανοί –π.χ. στην Αίγυπτο, βλ. και τα ευρήματα στο Naq Hammadi – οι οποίοι προτιμούσαν την προσωπική πρόσβαση στο Θεό με την προσευχή και τον διαλογισμό και όχι την μεσολάβηση ενός θρησκευτικού θεσμού, δηλαδή μιας εκκλησίας. Στην "μυστικιστική θεολογία" της σύγχρονης ορθόδοξης εκκλησίας παρατηρούμε ίχνη αυτής της προσέγγισης ακόμα και σήμερα.

5. Η εποχή των νέων φιλοσοφικών ρευμάτων, του Διαφωτισμού, δηλαδή του ορθολογισμού με τις φυσικές επιστήμες κλπ που ακολουθεί, δεν οδήγησε επίσης στην ανάπτυξη μιας πνευματικής θεολογίας πλάι στην παλιά, συστηματική θεολογία της νόησης. Αντίθετα, οι ιστορικο-κριτικοί θεολόγοι, συνειδητά ή ασυνείδητα προσανατολίστηκαν περισσότερο προς την επίσης διανοητική, και επιπλέον μονόπλευρα υλιστική επιστημονική κατανόηση της εποχή τους. Η θεολογία μετατράπηκε εν μέρει σε μια ιστορική, φιλολογική και γλωσσολογική επιστημονική κατεύθυνση – το οποίο δεν ήταν αυτόματα λανθασμένο, ήταν ωστόσο μονόπλευρο. 
Δεν υπάρχει τίποτα που να αντιτίθεται στο να ληφθεί υπόψη το είδος της λογοτεχνίας - αλλά τότε κατά το δυνατόν ταιριαστά· βλ. π.χ. τη σελίδα μας σχετικά με το λεγόμενο Κατά Φίλιππον Ευαγγέλιιο. Η θεώρηση των γραφών στο πλαίσιο της εποχής τους είναι επίσης απαραίτητη σε πολλές περιπτώσεις – μόνο που σε αυτή την περίπτωση δεν θα πρέπει να επικαλύπτονται εκ των προτέρων με μία προερχόμενη από το σημερινό πνεύμα των καιρών απαξίωση. Αλλά και η σχέση με τη γενόμενη κοινότητα μπορεί να διαλευκάνει το νόημα – αλλά δεν θα πρέπει να οδηγήσει σε περιορισμό της θεώρησης σε ένα εξωτερικό, αμιγώς ανθρώπινο γίγνεσθαι στο οποίο ο Θεός δεν έχει πλέον άμεση θέση, παρότι ήταν το πλέον σημαντικό για τους ανθρώπους. Το ότι ένα ευαγγέλιο δόθηκε σε ορισμένους ανθρώπους, δεν αποκλείει σε καμία περίπτωση την πανανθρώπινη σημασία του. Η σημερινή αναζήτηση του νοήματος της γραπτής παράδοσης είναι για μας σημαντική – το πλήρες περιεχόμενό της θα αποκαλυφθεί ωστόσο μόνο, εάν πάρουμε στα σοβαρά την κατανοησιμότητα της επαγγελίας επίσης για τους σημερινούς ανθρώπους ή προσπαθήσουμε τουλάχιστον να την πάρουμε στα σοβαρά.
( έτσι οι σύγχρονοι εκπρόσωποι της παλαιάς συστηματικής θεολογίας είδαν ξανά τους εαυτούς τους ως πυρήνα της πραγματικής θεολογίας, γύρω από την οποία θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν οι νέες ερευνητικές κατευθύνσεις. Είναι ωστόσο αμφίβολο αν μπορούν να αποτελέσουν έναν τέτοιον πυρήνα). Σίγουρα θα ήταν ένα εν μέρει δικαιολογημένο τόλμημα, να συνδέσουμε τις νέες επιστημονικές ανακαλύψεις με την διδασκαλία της πίστης – όσο αυτό δεν οδηγεί σε νέα φυσικο-επιστημονικά δόγματα. Ωστόσο, στην περίπτωση αυτή θα έπρεπε να το κάνουμε εδώ και τώρα, πράγμα που δεν συμβαίνει κατά κανόνα. Αυτό θα σήμαινε να εξετάσουμε την νέα εικόνα του κόσμου που διαμορφώνεται, τα νέα παραδείγματα της επιστήμης, που περιλαμβάνουν όχι πια απόλυτα υλιστικές τάσεις, όπως η κβαντοφυσική, η σύγχρονη βιοφυσική, η γεω- και αστροφυσική και ιδιαίτερα οι οριακές επιστήμες όπως η παραψυχολογία. Δεν έχει νόημα να στηρίζουμε την σύγχρονη θεολογία στις επιστημονικές γνώσεις του 19^ου αι.
Αλλά και μπροστά στις τάσεις του Διαφωτισμού υπήρξαν από τον 19αι και έπειτα ισχυρές αντιδράσεις, π.χ. κινήματα αφύπνισης, που προήλθαν από τις ελεύθερες εκκλησίες. Αυτά ωστόσο δεν διέκριναν την χρησιμότητα της ενασχόλησης με τις φυσικές επιστήμες. Υποστήριζαν μια πίστη που θα ήταν αυστηρά προσανατολισμένη στην Αγία Γραφή. Συνήθως δεν χρησιμοποιούσαν καν τον όρο θεολογία, παρόλο που πρόκειται αναμφίβολα για μια μορφή θεολογικής ερμηνείας της Αγίας Γραφής (εξήγηση/ ερμηνευτική).

6. Έτσι, κατά τον 20αι. ακολούθησαν πολλές προσπάθειες ενασχόλησης της θεολογίας με ζητήματα που δεν είχαν αρκετά διερευνηθεί στο παρελθόν, χωρίς ωστόσο να λαμβάνεται υπ' όψιν η μυστικιστική-πνευματική διάσταση- που ο Karl Rahner αναγνώρισε ως απαραίτητη. Αυτές οι προσπάθειες στον καθολικό και ευαγγελικό χώρο προσέφεραν πολλά στην κοινωνία, επειδή έδωσαν ιδιαίτερη σημασία στην πρακτική υποστήριξη των ανθρώπων: π.χ. Κarl Barth, η πολιτική θεολογία και η θεολογία της απελευθέρωσης του Τρίτου Κόσμου καθώς και η θεολογία της Δημιουργίας****),η φεμινιστική θεολογία. Ωστόσο, ορισμένες σχολές όπως η "θεολογία της απομυθοποίησης" του Bultmann έφθασαν στο άλλο άκρο, μειώνοντας την σημασία της πίστης σε μια – όπως αναφέραμε ήδη πεπαλαιωμένη- υλιστική αντίληψη του κόσμου. Αν και θεωρούν ορθά ότι η πίστη δεν προϋποθέτει την επιστημονική ορθολογικοποίηση. Ο Drewermann προσπάθησε έπειτα να ερμηνεύσει τα Ευαγγέλια με βάση την ψυχολογία του βάθους. Αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει μια γέφυρα πέρα από τον άψυχο κόσμο μιας υλιστικής κοσμοαντίληψης – αν δεν στρεφόταν κατά τις πνευματικής διάστασης της Βίβλου, που διακρίνεται με σαφήνεια από την ψυχολογία.
Ωστόσο μέχρι σήμερα κυριαρχούν σε κάθε συζήτηση τα προβλήματα μεταξύ του φονταμεταλισμού και του σχετικισμού. 
Επίσης οι μοντέρνες εμπορικές «αποκαλυπτικές ιστορίες με θέμα τον Ιησού» οι οποίες κάνουν την εμφάνισή τους τα τελευταία χρόνια εκτός των θεολογικών κύκλων επηρεάζουν μάλλον αρνητικά το διάλογο.

7. Λίγες ενδείξεις έχουμε σήμερα για μια "μεταμοντέρνα" θεολογία του 21^ου αι. Μια ανανέωση των πνευματικών δυνατοτήτων του χριστιανισμού – με την διατήρηση τόσο του παλαιότερου βάθους της πίστης, όσο και της νεότερης κοινωνικής εγρήγορσης- προϋποθέτει μια εκτενή μεταμόρφωση της συνείδησης *****). Η πνευματική ακρίβεια και μια διαφορετική ματιά στην κοινωνία και τον κόσμο είναι αυτό που αναζητούμε, (αντί για την διατήρηση και συνέχιση των ερευνητικών κατευθύνσεων της θεολογίας και της επιστήμης της θρησκείας): ένας δρόμος προς τον "ολοκληρωμένο χριστιανισμό" που θα αντικαταστήσει τον σύγχρονο κατακερματισμό. Σε αυτό αποσκοπούν οι δρόμοι του Χριστού.. 

*) Αυτές οι αναγνωρισμένες, π.χ. συνειδητά όχι μόνο η "προφορική πηγή Q", η οποία προστέθηκε αργότερα από τους ερευνητές. (Περιείχε μόνο φράσεις του Χριστού πριν από τα Πάθη, με μια ηθική που υπερέβαινε τις κοινωνικές συμβάσεις, όπως φαίνεται σήμερα στην Επί του Όρους Ομιλία. Το επίσης σχετικό και αυθεντικό Ευαγγέλιο του Θωμά δείχνει ότι τα διδάγματα του Χριστού προσαρμόζονταν ανάλογα με τον ομιλητή ή το ακροατήριο). Τα τελευταία βήματα του Χριστού στην ζωή – που ξεκίνησαν με την ανάσταση του Λαζάρου- παρακολούθησαν μόνο λίγοι και κατά συνέπεια λίγοι μπορούσαν να τα αναπαραγάγουν αυθεντικά. Ωστόσο κατάφεραν να τα μεταδώσουν σε εκείνους που αναζητούσαν την αλήθεια..
**) Πρόσφατα στη Γερμανία εμφανίστηκαν προσπάθειες διευκρίνησης αυτής της κατάστασης. Βλ. συμπληρωματικά, το άρθρο "Evangelische Kirche: Der Saurier bewegt sich", Nr. 9, 2002 του "Publik Forum", Postfach 2010, 61410 Oberursel. Για τις διάφορες εκκλησίες βλ. επίσης στο Μέρος 3 του κεφαλαίου "Οι 7 κοινότητες (της Αποκάλυψης) και οι σύγχρονες εκκλησίες"
***) Βλ. μεταξύ άλλων στο Μέρος 3 του κεφαλαίου "Φυσικές επιστήμες και πίστη στο Θεό". Update English/ Deutsch. Για την εξέλιξη του Χριστιανισμού βλ. επίσης Prof. Hans Küng, Das Christentum. Wesen und Geschichte [Ο Χριστιανισμός. Φύση και Ιστορία], ειδική έκδοση 2007. Ο συγγραφέας επιδιώκει μία ολοκληρωμένη έρευνα η οποία, παρά την αρχαιολογία και την κριτική έρευνα, παίρνει τις παλαιές γραφές στα σοβαρά ως περιεκτικές πηγές. Δεν συμμεριζόμαστε όλα τα συμπεράσματα της ιστορικής-κριτικής έρευνας που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας. Συμβάντα με τον Ιησού μοιάζουν π.χ. κάποιες φορές πάρα πολύ σαν αμιγώς υποκειμενικά βιώματα· ο Küng είναι ωστόσο ανοικτός σε μία αυτόνομη, ακόμα μη διερευνημένη πραγματικότητα τέτοιων βιωμάτων. Κατά τα άλλα, η ενδιαφέρουσα καθαυτή μέθοδός του να εξετάζει τα εξελικτικά στάδια του Χριστιανισμού (παραδείγματα), δεν μπορεί να τιμήσει επαρκώς τη σημασία των σχολών που δεν έγιναν ποτέ έως σήμερα γενικώς καθοριστικές – όπως ο μυστικισμός· αυτές άνοιξαν πολύ σημαντικούς δρόμους για την εξάντληση του πλήρους δυναμικού του Χριστιανισμού. Αξίζει να σημειωθεί ότι άνθρωποι με μία εσωτερική πνευματική «αποστολή» και μυστικιστές συχνά δεν μπορούν να κατανοηθούν σωστά με μία αμιγώς ιστορική-κριτική ανάλυση, καθώς πέρα από την εξωτερικά απτή βιογραφία τους έχουν επίσης μία ανεξάρτητη εσωτερική πνευματική βιογραφία. Ως εκ τούτου βοηθά περισσότερο η προσπάθεια να τους πάρουμε στα σοβαρά αντί να τους αναλύσουμε μέχρι εσχάτων.
****) Βλ. π.χ. "Οικολογική Θεολογία", Kreuz-Verlag.
*****) Αλλά και η παραπομπή σε ένα δοσμένο από το Άγιο Πνεύμα "νέο, αιώνιο Ευαγγέλιο" στην Αποκάλυψη του Ιωάννη 14,6 προϋποθέτει μια ισχυρότερη συνείδηση από αυτή που προσφέρει η νόηση.

******) σνμπλήρωση: Ο Ιησούς και Θεολογικές Θεωρίες

Στην Καινή Διαθήκη εκφράζονται ποικίλες θεολογικές απόψεις, τις οποίες οι συγγραφείς πρέπει να συνδύασαν εν γνώσει τους. Γνώριζαν πως ο Ιησούς έχει πολλές πλευρές. Επομένως χρειάζονται διάφορες θεολογικές προσεγγίσεις για να γίνει κατανοητός.

Ο Ιησούς αφενός δίδαξε την κοινωνική διάσταση του φιλελευθερισμού στα πλαίσια της «θεολογίας της απελευθέρωσης» και αφετέρου καθόρισε τις αυστηρές κατευθυντήριες αρχές της ατομικής ηθικής, που ασπάζονται οι σχετικά συντηρητικοί θεολόγοι, χωρίς όμως να καταφύγει στο φορμαλισμό ή να απευθύνεται στην κρατική εξουσία.

Τα κηρύγματά του διέπονταν τόσο από την πνευματικότητα χριστιανών μυστικιστών ή εσωτεριστών (πρβλ. τη «μυστικιστική θεολογία» των ανατολικών Ορθοδόξων Εκκλησιών) όσο και από την άποψη, ότι οι μαθητές πρέπει να μάθουν να ζουν στον υλικό κόσμο. (Το τελευταίο αυτό θέμα απασχολεί ιδιαίτερα την πλειοψηφία των σύγχρονων θεολόγων και παστόρων, κυρίως ευαγγελιστών.)

Από τη Βάπτιση μέχρι τη Σταύρωση και την Ανάσταση, ο Ιησούς διατηρούσε μία «υπερφυσική» σχέση με το Θεό, η οποία εκφράζεται λ.χ. στην αφήγηση του Ιωάννη και των μαθητών του στο Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο. Η σχέση αυτή δεν μπορεί να ερμηνευθεί θεολογικά με τη συνδρομή της ορθολογικής συνείδησης, όπως επιχειρεί λ.χ. ο Μπούλτμαν. Ωστόσο ο Ιησούς χρειάστηκε να διαβεί τα μονοπάτια της θνητής ζωής, όπως τα αντιλαμβάνεται η επιστήμη.

Αρκετά περιστατικά μπορούν να κατανοηθούν με την «ψυχολογία του βάθους». Άλλα πάλι διακρίνονται από μία πνευματικότητα, που υπερβαίνει τις ερμηνευτικές δυνατότητες της ψυχολογίας του βάθους.

Αρκετές μαρτυρίες έχουν χαθεί, διότι πολλοί από τους πρώτους Χριστιανούς διώχθησαν ως «αιρετικοί», χωρίς να γίνεται καμία διάκριση μεταξύ αυτών και των πραγματικών υβριστών της επίσημης θρησκείας. Επρόκειτο για μαρτυρίες μονομερείς, ωστόσο όχι περισσότερο απ’ ό,τι ισχύει σε κάθε οργανωμένη θρησκεία.

Η μονομέρεια αυτή δεν είναι απαραίτητα αρνητική. Τα εποικοδομητικά στοιχεία όλων αυτών των κατευθύνσεων μπορούν να θεωρηθούν έγκυρα, με την προϋπόθεση να είμαστε δεκτικοί στις διάφορες άπόψεις και να μην θεωρούμε πως μόνοι εμείς κατέχουμε την αλήθεια.

Στα Ευαγγέλια - όπως και στο τμήμα του Κατά Μάρκον Ευαγγελίου που είναι γνωστό ως «πηγή Q» - εκπροσωπούνται διάφορες απόψεις. Συνεπώς πρέπει να απευθύνονταν σε οπαδούς διαφόρων θρησκευτικών πεποιθήσεων. Το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, για παράδειγμα, ήταν προσαρμοσμένο στην αναλυτική σκέψη των Ρωμαίων και προσφερόταν για μετάφραση στις λατινογενείς γλώσσες. (Ο καθηγητής Μόρτον Σμιθ αναφέρει ένα «κρυφό τμήμα» αυτού του ευαγγελίου, το οποίο βασιζόταν σε κείμενα του Αποστόλου Πέτρου, με αναφορές στην Ανάσταση του Λαζάρου κ.ο.κ., και το οποίο απευθυνόταν αποκλειστικά σε έμπειρους αναγνώστες.) Ο αυστριακός μυστικιστής Γιάκομπ Λόρμπερ έγραψε πως ο νεαρός Μάρκος υπήρξε σεβαστός σύνδεσμος μεταξύ των μαθητών. Κατά συνέπεια πρέπει να γνώριζε επακριβώς τα γεγονότα. Ο Μάρκος εμφανίζει γνωρίσματα θεολόγου, ο οποίος αναζητεί απάντηση στην ερώτηση: Ποιος είναι ο Ιησούς; 
Το πρωτότυπο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο στα αραμαϊκά, το οποίο είτε έχει χαθεί είτε δεν έχει ακόμα ανακαλυφθεί, πρέπει να απευθυνόταν στους Εβραίους. Τόσο το πρωτότυπο όσο και το κείμενο που έχουμε σήμερα απευθύνονται σε όλους όσους αναζητούν λεπτομερείς και παραστατικές περιγραφές της δράσης του Ιησού. 
Παρόμοια είναι η περιγραφή και στο Κατά Λουκάν, αλλά με μεγαλύτερο συναισθηματικό βάθος. 
Το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο γράφτηκε για Χριστιανούς με πνευματιστικά ενδιαφέροντα (π.χ. ελληνική μυστηριακή βιβλιογραφία), εις τρόπον ώστε να καλλιεργηθούν τα χριστιανικά στοιχεία στη γλώσσα τους.
Ο Ιωάννης αντιλαμβάνεται τη ζωή του Χριστού με ιδιαίτερη διαύγεια υπό το πρίσμα των Παθών και της Ανάστασης, ενώ ο Ματθαίος ξεκινά με σαφή βιογραφικά στοιχεία. Και οι δύο προσεγγίσεις είναι σωστές, αν και ο Σταυρός και η Ανάσταση είχαν τον ισχυρότερο αντίκτυπο στο μέλλον.

Το απόκρυφο «Ευαγγέλιο του Φιλίππου» δεν είναι ευαγγέλιο, αλλά ένα πρωτοχριστιανικό σχολιαστικό κείμενο, που εκφράζει συγκεκριμένες θέσεις συμμετέχοντας σε μία συζήτηση με ανθρώπους από διάφορες θρησκευτικές κατευθύνσεις. (Δεν πρόκειται για γνωστικό κείμενο, όπως μερικοί θέλουν να πιστεύουν.) Ούτε το απόκρυφο «Ευαγγέλιο του Θωμά» είναι ευαγγέλιο, αλλά μία κατά πάσα πιθανότητα γνήσια (τουλάχιστον σε μεγάλο μέρος της) συλλογή αφορισμών του Ιησού. Περιλαμβάνει επίσης μερικές θέσεις που απευθύνονται σε άτομα με πνευματιστικά ενδιαφέροντα.

Ανάλογα με την εθνική τους προέλευση, οι μελετητές προβάλλουν τη μία ή την άλλη προσέγγιση.

Οι διάφορες ερευνητικές μέθοδοι, με τα συγκεκριμένα πεδία εφαρμογής τους, αποδίδουν τα μέγιστα όταν εφαρμόζονται συνδυαστικά (διεπιστημονική/διακλαδική προσέγγιση). Όταν όμως κάποιος επιχειρεί να στηρίξει τη θεολογία σε μεμονωμένα γνωστικά αντικείμενα (π.χ. γλωσσολογία ή αρχαιολογία), μερικά από τα συμπεράσματά του θα είναι ανακριβή. Εξάλλου απαραίτητη είναι και η εφαρμογή μεθόδων διαλογισμού, κάτι όμως που δεν γίνεται σχεδόν ποτέ.
Πέραν αυτού υπάρχει η λίγο-πολύ ανεξάρτητη από τη χριστιανική θεολογία γενική θρησκειολογία και η φιλοσοφία που και οι δύο βρίσκονται εν μέρει σε μία σχέση ανταγωνισμού με τη θεολογία, στο μέτρο που ασχολούνται με θρησκευτικά ερωτήματα δυσπρόσιτα χωρίς θρησκευτική αναφορά εκ μέρους του ερευνητή. Στο μέτρο που κάποιος συνδυάζει με τις επιστήμες αυτές την αληθινή αναζήτηση του Θεού, μπορεί ωστόσο να αποτελέσουν ένα γόνιμο συμπλήρωμα. Μία μεγαλύτερη συμβατότητα αυτών των επιστημών θα μπορούσε να αποκαλυφθεί προοδευτικά με την πάροδο του χρόνου, εάν η θρησκευτικότητα αναγνωριστεί ως βασική ιδιότητα της ανθρώπινης φύσης. (Βλ. «Θρησκεία…»)

Σε ό,τι αφορά στις εκκλησιαστικές θέσεις για την τρισυπόστατη φύση (τριαδικότητα) του Θεού, καλό θα ήταν να διευκρινίζεται από τους θρησκευτικούς διδασκάλους, αν αναφέρονται σε μεταδόσιμο βίωμα ή σε καθαρά εγκεφαλική σύλληψη (δόγμα) περί τριών θεϊκών προσώπων. Στους «Δρόμους του Χριστού» περιγράφονται μεταξύ άλλων ο Θεός, ο Ιησούς και το Άγιο Πνεύμα με τα χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα και τις βιώσιμες σχέσεις τους, χωρίς να γίνεται λόγος για έννοιες όπως η τριαδικότητα.

Επιστροφή στο κυρίως κείμενο, στην εισαγωγή.